مهم‌ترین صنایع دستی مردم جنوب ایران

ایران کشوری است که از کثرت فرهنگی و قومی و نیز اقلیمی برخوردار بوده و به همین سبب صنایع دستی تولیدی آن، که برخاسته از فرهنگ و هنر ایرانی است، دارای تنوع و گستردگی چشم‌گیری است. مردم جنوب ایران با داشتن فرهنگی غنی و متفاوت با دیگر مناطق ایران، صنایع دستی خاص خطه‌ی خود را متناسب با نیاز و آداب و رسوم زندگی خود تهیه می‌کنند. تولیدات صنایع دستی در کنار صیادی، از گذشته تا کنون یکی از محل‌های کسب درآمد در میان مردم جنوب، به ویژه روستاییان بوده است. آن‌ها با استفاده از مواد اولیه‌ای که در منطقه‌ی خود در اختیار داشتن و با بهره گرفتن از هنر و ابتکار خود، دست به ساختن محصولاتی زدند که علاوه بر مصارف شخصی، بخشی از نیازهای مالی آنان را تأمین می‌کرد. با توجه به بافت سنتی، آداب و رسوم و فرهنگ غنی و پیشینه‌دار شهرهای جنوبی کشور، این منطقه از دیرباز صنایع دستی زیادی را در خود جای داده است که همواره چشمان گردشگران و علاقمندان به کالاهای فرهنگی و هنری را به خود خیره ساخته است. صنایع دستی این خطه با توجه به زیبایی، ظرافت و جاذبه‌ای که دارند می‌توانند نقش به سزایی در جذب گردشگران و رونق صنعت توریسم ایفا کرده و از این حیث یاری‌کننده‌ی اقتصاد کشور باشند. از جمله صنایع دستی مربوط به جنوب کشور می‌توان به سیس بافی، کپوبافی، گبه بافی، عبابافی، گلیم بافی، حصیربافی، صنایع دستی مرتبط با صدف، گلابتون دوزی، خوس دوزی، سوندبافی، بادله دوزی و سوزن دوزی اشاره کرد.

سیس بافی

سیس بافی یکی از صنایع دستی قدیمی جنوب و به ویژه استان هرمزگان محسوب می‌شود و این به دلیل وجود نخلستان‌های فراوان در این منطقه از کشور است. سیس بافی به هنری گفته می‌شود که مواد اولیه‌ی لازم برای ساخت آن از درخت خرما تهیه می‌شود. «سیس» در زبان محلی جنوب (و یا گیس) به الیافی گفته می‌شود که در کنار درخت خرما روییده است. در سیس بافی از این الیاف به عنوان تار و پود و به منظور بافتن محصول مورد نظر خود استفاده می‌گردد. برگ درخت خرما به دو نوع «پیسک» و «مغ» تقسیم‌بندی می‌شود. پیسک به برگ‌های اطراف درخت خرما گفته می‌شود که عمر زیادی دارند و مغ برگ‌های میانی درخت است که تازه روییده و از ظرافت بیشتری برخوردارند. از جمله محصولاتی که به این طریق تولید می‌شوند می‌توان به پادری، حصیر، سبد و طناب ضخیمی که در اصطلاح محلی مردم جنوب به «سازو» معروف است اشاره کرد. در واقع سیس بافی برخاسته از فرهنگی است که در آن مردم جنوب حتی از بی‌استفاده‌ترین بخش‌های درخت خرما برای تولید محصولاتی ارزشمند و زیبا بهره می‌جویند. جبر زمانه و جبر جغرافیایی سبب گشته است تا مردم هرمزگان با استفاده از ذوق و خلاقیت مختص به خود، از هر آنچه که در دست دارند برای تأمین وسایل مورد نیاز خود استفاده کنند. اگر چه امروزه بافتن پادری‌ها به سبک سیس بافی تا حدودی منسوخ شده است، اما سعی شده است که با رنگ کردن الیاف‌ها، تنوع و زیبایی بیشتری به این محصولات داده شود. سیس بافی هنری است که علاوه بر مصرف داخلی اوقات فراغت مردم هرمزگان را پر کرده و اگر چه امروزه از تولید آن به شدت کاسته شده است، اما هنوز در میان برخی از مردم رواج دارد. مردم جنوب و به ویژه مردمانی که در نزدیکی نخلستان‌ها زندگی می‌کنند توسط سیس یا گیس درخت خرما اشیای کاربردی زیادی را تولید می‌کنند. برخی از این تولیدات شامل تک «نوعی زیرانداز حصیری»، نولک «نوعی سبد دسته‌دار برای حمل علوفه و ماهی»، کتل «نوعی زنبیل»، سوند «نوعی حصیر برای ایجاد حصار و محدود کردن فضا»، قفس «برای نگهداری مرغ»، انواع طناب و کلاهک و پروند می‌شود. پروند نوعی طناب چند لایه و محکم است، وسیله‌ای که با استفاده از آن برداشت محصول از درختان مرتفع خرما که بیش از بیست متر ارتفاع دارند، انجام می‌گیرد.

کپوبافی

کپو در اصطلاح دزفولی به سَر، کَله، و یا هر شئ کروی و گرد گفته می‌شود. کپو یکی دیگر از صنایع دستی جنوب است که با برگ درخت خرما و کِرتک ساخته می‌شود. کرتک نوعی گیاه خودرو است که در حاشیه‌ی رودخانه‌ها و دشت‌ها و در مناطق باتلاقی و گرمسیری به وفور یافت می‌شود. از کرتک برای مغز ردیف‌های بافته‌ شده استفاده می‌شود. در واقع برگ درخت خرما بر روی دسته‌ای از کرتک‌ها پیچیده می‌شود. کرتک با داشتن ویژگی‌هایی چون استحکام کششی و اینکه دچار آفت نمی‌شود، برای ساخت کپوها بسیار مناسب هستند. کپوبافی در واقع هنر بافتن سبدهای حصیری و تزئین آن‌ها با کامواهای رنگارنگ است. در واقع کپوها زمینه‌ی ساده‌ی حصیری دارند که توسط کامواهای رنگی بر روی آن‌ها طرح‌های هندسی ایجاد می‌کنند. معمولا بر روی درب کپوها منگوله‌ای برای زیبایی بیشتر و راحتی باز کردن آن‌ها گذاشته می‌شود. کپوبافی بیشتر در شهرهای دزفول و خوزستان رواج دارد. دزفول جایگاه نخست را در این زمینه از نظر کیفیت و اصالت و زیبایی دارد و تولیدات این شهر به شهرهای دیگر کشور نیز فرستاده می‌شود. کپوها در زندگی روزمره موارد مصرف زیادی دارند، که از جمله‌ی آن می‌توان به جای نان و جای لوازم خیاطی، گلدان، جا دستمالی، زیر کتری و میوه‌خوری اشاره کرد. بهترین شیوه‌ی نگهداری از کپوها در جای خشک است و در صورتی که خیس شدند باید سریعا خشک شوند. کپوها از نظر میزان کیفیت به سه دسته تقسیم می‌شوند. کپوهای معمولی که عمده‌ی کپوهای موجود در بازار را تشکیل می‌دهند، از حصیرهای معمولی ساخته شده و ضخامت رج آن‌ها متوسط است. دسته‌ی دوم کپوهای مرغوب هستند که از مواد اولیه‌ی بهتر، یعنی پیش سفید ساخته شده و ضخامت رج آن‌ها ظریف‌تر است. دسته‌ی سوم کپوهای ممتاز و یا ابتکاری هستند که با ظرافت بسیار زیاد و متفاوت با کپوهای معمولی ساخته می‌شوند و کاربردهای متفاوتی دارند. نوعی دیگر از کپوها نیز وجود دارند که به آن‌ها کپوهای نوشتاری می‌گویند و در آن‌ها عبارت‌هایی به زبان لاتین، هندی و یا عربی طرح زده می‌شود.

گبه بافی

گبه یکی از مهم‌ترین و شاخص‌ترین صنایع دستی تولیدی در بوشهر است، که تولید آن بیشتر در مناطق روستایی گناوه و دشتستان رواج دارد. گبه مهم‌ترین صنایع دستی صادراتی بوشهر است که در دو نوع رنگی و خود رنگ بافته می‌شود. در گبه‌ی رنگی از نخ‌های دست‌ریس آماده شده از پشم گوسفند که به شیوه‌ی گیاهی رنگرزی شده است استفاده می‌شود، ولی در بافت گبه‌های خود رنگ پشم گوسفندان با همان رنگ طبیعی خودشان مورد استفاده‌ی گبه بافان قرار می‌گیرد. آنچه که در گبه‌های جنوب کشور طرح زده می‌شود حاصل تلاش و خلاقیت هنرمندان جنوبی است از روح و جان خود بر آن نقش می‌زنند. گبه‌های معروف بوشهر در طرح‌های خشتی، شیری، درختی و چهار فصل بافته می‌شوند.